دکتر «حسین پیرنیا» را به نام پدر اقتصاد ایران می‌شناسند؛ او از خاندان اصیل و پرآوازه پیرنیا بود. حسین پیرنیا از نخستین استادان اقتصاد در ایران محسوب می‌شود. در این مقاله قصد داریم با ایشان بیشتر آشنا شویم.

بیوگرافی دکتر حسین پیرنیا

حسین پیرنیا در سال 1292 شمسی در تهران به دنیا آمد. او از خاندان مشهور پیرنیا بود که اعضای آن ازجمله وزیران و سیاستمداران و در برخی زمینه‌ها از دانشمندان تراز اول بودند. پدرش، «میرزا ابوالحسن خان معاضدالسلطنه پیرنیا»، از دولتمردان و قانون‌گذاران دوره قاجار و پهلوی اول و مادرش دختر «نصرالله مشیرالدوله» (میرزا نصرالله خان نائینی) بود.

حسین پیرنیا تحصیلات ابتدایی و متوسطه را در تهران به پایان رساند و در خردادماه ۱۳۱۱، دیپلم متوسطه خود را از دبیرستان «ثروت» گرفت. او مدتی نزد «شیخ محمد سنگلجی» (حقوقدان، مجتهد، استاد دانشگاه تهران و نویسنده ایرانی) به خواندن کتاب‌های «مشاعر» و «عرشیه» ملاصدرا پرداخت و در این راستا توانست فرهنگ قدیم فارسی و معارف اسلامی را تا سطح نسبتاً بالایی بیاموزد.

در فاصله سال‌های ۱۳۰۶ تا ۱۳۱۲ شمسی، شش گروه 100 نفری برای ادامه تحصیل در حوزه‌های مختلف، از ایران عازم اروپا شدند. در شهریورماه ۱۳۱۱، حسین پیرنیا پس از پذیرفته‌شدن در مسابقه اعزام محصل به خارج، در پنجمین گروه محصلین اعزامی پذیرش شد و به فرانسه رفت. در آنجا، ابتدا دوره‌های ریاضیات را گذراند و سپس در کنکور دانشگاه «پلی‌تکنیک» شرکت و نمره قبولی را کسب کرد. او همچنین در آزمون ورودی دانشگاه «اکول نرمال سوپریور» (École Normale Supérieure) فرانسه شرکت کرد و در این آزمون هم قبول شد، اما تحصیل در پلی‌تکنیک را ترجیح داد. پس از اتمام دوره پلی‌تکنیک، برای ادامه تحصیل به انگلستان رفت و برای چند سال، نزد «جان مینارد کینز»، اقتصاددان مشهور انگلیسی، دانش اقتصاد را فرا گرفت. او بالاخره پس از اخذ مدرک دکتری اقتصاد، در سال ۱۳۱۹ به ایران بازگشت.

پس از بازگشت به ایران، پیرنیا و دیگر دانش‌آموختگان (که پس از تحصیل در خارج بازگشته بودند) به تهیه برنامه درسی برای دانشکده‌های مختلف دانشگاه تهران و دانشسرای عالی – که هر دو تازه‌تأسیس بودند – و همچنین به تألیف و ترجمه جزوات و کتاب‌های دانشگاهی پرداختند.

فعالیت‌ها و خدمات

دکتر حسین پیرنیا پس از بازگشت به ایران، علاوه بر تدریس برخی دروس مانند ریاضیات در دانشکده حقوق دانشگاه تهران و دبیرستان «دارایی» وابسته به وزارت دارایی، برای چندین سال مسئولیت اداره کل نفت و نیز معاونت وزارت دارایی را بر عهده داشت. او در سال ۱۳۳۹، مؤسسه تحقیقات اقتصادی را در دانشکده حقوق و علوم سیاسی و اقتصادی دانشگاه تهران بنا نهاد و هفت سال بعد، یعنی در سال ۱۳۴۶، اولین دانشکده اقتصاد را در ایران پایه‌گذاری کرد. در سال ۱۳۵۰، مدرسه عالی ریاضیات و مدیریت اقتصاد کرج را تأسیس نمود و یک سال بعد، به کمک برخی اقتصاددانان کشور ازجمله دیگر اقتصاددادن نامدار ایرانی «منوچهر فرهنگ»، به تأسیس انجمن اقتصاددانان ایران همت گمارد. این انجمن در سال 1352 موفق به اخذ مجوز برپایی شد و پس از برگزاری انتخابات هیئت اجرایی، دکتر پیرنیا به مدت یک سال، ریاست آن را بر عهده گرفت.

دکتر حسین پیرنیا در سخنرانی افتتاحیه این انجمن گفت: «در اواخر سال ۱۳۵۰، پس از تشکیل وزارت علوم و آموزش عالی و شروع برنامه‌هایی برای تشویق و حمایت از فعالیت‌های علمی در کشور تعدادی از استادان اقتصاد و اقتصاددانان ایران برآمدند تا یک انجمن علمی به‌منظور فعالیت درزمینه علوم اقتصادی ایجاد کنند. انجمن اقتصاددانان، یک انجمن علمی و غیرسیاسی و غیرانتفاعی است که با هدف بالابردن و گسترش دانش اقتصاد در کشور و بهبود آموزش اقتصادی و توسعه تحقیقات اقتصادی و کمک علمی به حل مسائل اقتصادی کشور تأسیس شده است. »

گفتنی است اگرچه دکتر حسین پیرنیا در بخش‌های حکومتی، مثل اداره کل نفت، امور دارایی، مجلس سنا، برخی پروژه‌های اقتصادی ایران و... فعالیت‌ها و تأثیر بسیاری داشته، اما در موضوعات سیاسی، کمتر ردپایی از ایشان دیده می‌شود. به‌نظر می‌رسد که پیرنیا علاقه چندانی به حوزه سیاست نداشت و ترجیح می‌داد بیشتر به مفاهیم علمی و کارهای تحقیقاتی بپردازد و ازاین‌رو، کمتر اطلاعاتی در مورد جزئیات فعالیت‌های اجرایی ایشان در دسترس است؛ به‌گونه‌ای که شاگردش «محمدمهدی بهکیش» در صحبت با روزنامه تجارت فردا  او میگوید :

«به نظرم دکتر پیرنیا بیشتر وابسته به علم و دانشگاه بود، به همین دلیل هم در دانشکده خیلی خوب می‌درخشید. بیشتر دوست داشت که همان‌جا با کارهای تحقیقاتی پیش برود، کلاس هم آن موقع خیلی زیاد نمی‌آمد. محیط دانشکده را خیلی دوست داشت. به نظر من پیرنیا اصولاً آدم اجرایی نبود، منتها از نظر تفکر هم خیلی جایگاهی باز نکرده بود، چون خیلی اهل مقاله نوشتن نبود. دکتر پیرنیا بیشتر در بیرون جامعه به خاطر خانواده‌اش شناخته شده است. مگر آنهایی که در دانشگاه با او در ارتباط بودند. من غیر ازاین‌که دانشجو بودم، با ایشان کار هم کردم و افتخارم این است که حدود دو سال دکتر پیرنیا رئیس مستقیم من بوده‌اند و روزی یک بار خدمت ایشان می‌رسیدم. بسیار خوش‌مشرب بود. بسیار به مسائل علمی علاقه‌مند و مسلط بود و در مقابلش، در مورد مسائل روز اقتصادی به نظرم خیلی خودش را درگیر نمی‌ کرد. »

کتاب‌ها و آثار دکتر حسین پیرنیا

حسین پیرنیا زندگی پربرکتی داشت؛ او علاوه بر رشته تخصصی خود، یعنی اقتصاد، در زمینه‌های مختلفی ازجمله ریاضیات، فلسفه، فیزیک، معارف اسلامی و... نیز اطلاعات گسترده داشت و همان‌طور که اشاره شد، در دانشکده اقتصاد تهران دروس ریاضیات تحلیلی و مالیه عمومی را نیز تدریس می‌ کرد. آثار بسیاری – از کتاب‌ها گرفته تا مقالات فارسی، انگلیسی و فرانسوی – از او به یادگار مانده است. از کتاب‌های او می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• ده سال کوشش در راه حفظ و بسط حقوق ایران در نفت

موضوع نفت در ایران بسیار موضوع مهمی است. با آغاز اکتشافات نفت و پیداشدن نفت در ایران، انگلستان برای سرقت این میراث طبیعی، وارد ایران شد و شروع به بهره‌برداری کرد. این موضوع باعث شد تا کم‌کم طی سال‌های بعدی، با برانگیخته‌شدن احساسات میهن‌دوستی ایرانی، مخالفت‌های گسترده‌ای با حضور استثمارگرایانه انگلستان در جنوب ایران بر پا شود. نتیجه این مبارزات بالاخره منجر به ملی شدن صنعت نفت شد. این کتاب اثری بسیار مهم و تحقیقی محسوب می‌شود که در همان زمان ملی شدن صنعت نفت نوشته شده است. در کتاب تلاش شده تا تاریخ مبارزات ملی ایرانیان علیه انگلستان منحصراً درزمینه استخراج نفت و سرقت نفت ایران توسط انگلستان به‌طور دقیق تحلیل شود.

• اقتصاد در دو جلد (ترجمه) اثر پل ساموئلسون

این کتاب تلاش موفقی است برای معرفی اقتصاد به‌عنوان یک علم و یک رشته درسی در قرن گذشته؛ و به همین دلیل در سراسر جهان موردتوجه بوده است. این کتاب اکنون در دانشگاه های معتبر دنیا نیز تدریس می‌شود. چاپ اول این کتاب در ایران در سال ۱۳۴۴، با همکاری سازمان برنامه، از سوی بنگاه ترجمه و نشر کتاب توسط دکتر حسین پیرنیا ترجمه شده است.

• مبارزه با محمدعلی شاه یا اسنادی از فعالیت‌های آزادیخواهان ایران در اروپا و استانبول (با همکاری ایرج افشار)

این کتاب مجموعه‌ای از عکس‌ها و فهرست‌های تحلیلی اسنادی است که در میان اوراق ابوالحسن پیرنیا (معاضدالسلطنه) به یادگار مانده است. در این کتاب، به مبارزات و فعالیت‌هایی که عده‌ای از ایرانیان تبعیدی یا مهاجر در اروپا و استانبول علیه محمدعلی شاه و نظام استبدادی و به‌منظور استقرار مشروطیت، اجرای قانون اساسی و تأمین اصول آزادی انجام داده‌اند، پرداخته شده است.

دیگر کتاب‌های ایشان عبارتند از:

• تفکر علمی و توسعه اقتصادی و اجتماع
• عقاید بزرگ‌ترین علمای اقتصاد (ترجمه) اثر جرج ساول
• مالیه عمومی، مالیات‌ها و بودجه
• ریاضیات تحلیلی برای اقتصاد (ترجمه) اثر جی. دی. آلن

درگذشت دکتر حسین پیرنیا

در شب ۲۲ آبان‌ماه ۱۳۷۲، حسین پیرنیا در مسیر بازگشت از کتابخانه به سمت خانه درگذشت. جزئیات چگونگی فوت ایشان در دست نیست. پیکر او طبق وصیتش، در مقبره‌ای که به دستور شاه قاجار برای ارج‌گذاری و یادبود پیشینیان خاندان‌های پیرزاده و پیرنیا ساخته شده‌ است، در باغ مصلای نائین، به خاک سپرده شد. از او با عنوان مردی بااصالت، بافضیلت، فروتن و درستکار یاد می‌شود.

در ادامه صفحات مربوط به اعلام درگذشت حسین پیرنیا را که در نشریه اطلاعات سیاسی–اقتصادی به چاپ رسیده است، مشاهده می‌کنید.

خلاصه

حسین پیرنیا اولین دانشکده اقتصاد در ایران را تأسیس کرد و بنیان‌گذار مؤسسه تحقیقات اقتصادی و انجمن اقتصاددانان ایران است. او همچنین مدرسه عالی ریاضیات و مدیریت اقتصادی کرج را بنا نهاد. پیرنیا طی سالیان پربار زندگی‌اش، شاگردان برجسته بسیاری را در مکتب خود تربیت کرد، تا آنجا که می‌توان بيان کرد چند نسل از استادان برجسته اقتصاد و کارشناسان تراز اول اقتصاد کشور از شاگردان او هستند. از دیگر مسئولیت‌های او می‌توان به مدیریت گروه اقتصاد مالی دانشگاه تهران، ریاست دانشکده اقتصاد دانشگاه تهران، مدیریت کل وزارت دارایی، نمایندگی مجلس سنا و عضویت در شورای عالی نفت اشاره کرد.

سؤالات متداول

خبرکاو