صورت‌های فلکی گروه‌هایی از ستارگان هستند که در کنار یکدیگر به‌شکل الگوهایی خاص دیده می‌شوند. این الگوها اغلب به نام شخصیت‌ها، اشیا یا موجودات افسانه‌ای نام‌گذاری شده‌اند که در فرهنگ‌های مختلف معانی و داستان‌های متفاوتی دارند. صورت‌های فلکی از گذشته تا به امروز کاربردهای مختلفی داشته‌اند؛ از داستان‌سرایی و طالع‌بینی، جهت‌یابی و تعیین زمان برای کشاورزی گرفته تا آدرس‌دهی اجرام نجومی. در ادامه این مطلب صورت‌های فلکی، تاریخچه و فهرستی از آن‌ها را تحلیل می‌کنیم. با دیجیاتو همراه باشید.

صورت فلکی چیست؟

صورت فلکی فقط از نظر ساکنان زمین در کنار هم قرار دارند؛ در واقع این ستاره‌ها به لحاظ فیزیکی به هم مرتبط نیستند و از روی زمین چنین به‌ نظر می‌رسند. برخی ستارگان ممکن است در یک صورت فلکی نزدیک و برخی دیگر از یکدیگر دور باشند؛ بااین‌حال، با اتصال ستارگان به‌وسیله خطوطی فرضی و با کمی تخیل، می‌توان طرح‌واره‌ای مانند اشیا، حیوانات یا انسان‌ها را مشاهده کرد.

کاربرد

این شکل‌ها در آسمان شب، از زمان‌های قدیم به‌جای راهی برای پیمایش مسافت‌ها، ردیابی زمان و فصل‌ها و انتقال اسطوره‌ها، افسانه‌ها و تاریخ استفاده می‌شده است. در قدیم، هر فرهنگ صورت‌های فلکی خاص خود را داشت که نام و داستانی برای هریک در نظر می‌ گرفت. با رشد جامعه بین‌المللی، برقراری ارتباط بین فرهنگ‌ها و صورت‌های فلکی دشوار شد. امروزه از صورت‌های فلکی برای تقسیم‌بندی آسمان به ناحیه‌های مشخص و نام‌گذاری آن‌ها استفاده می‌شود. درواقع برای آدرس‌دهی در آسمان یا یافتن مکان جرمی آسمانی، ساده‌ترین راه استفاده از نام صورت‌های فلکی است که از قدیم شناخته‌شده هستند. صورت‌های فلکی مختصات نجومی (بُعد و میل) مشخصی دارند و برای یافتن مختصات نجومی سایر اجرام، راه میان‌بر محسوب می‌شوند.

صورت‌های فلکی از کجا آمده‌اند؟

تاریخچه صورت‌های فلکی به هزاران سال پیش، به دوران باستان بازمی‌گردد. محققان کشف کرده‌اند نخستین نشانه‌‌های صورت‌های فلکی در نقاشی‌های غارهای باستانی اروپا، به‌ویژه نقوش حک‌شده در غار لاسکو (Lascaux) فرانسه، دیده شده است. این غارنگاره‌ها شامل طرح‌هایی از انسان و حیوانات هستند که به گفته محققان، ارتباط تاریخ رؤیت دنباله‌‌دارها و صورت‌های فلکی قابل‌مشاهده در آن زمان را نشان می‌دهند؛ به‌ نظر می‌رسد مردمان باستان به نجوم علاقه داشته‌اند و از ستاره‌ها برای پیگیری رویدادهای نجومی استفاده می‌کرده‌اند.

بااین‌حال مطالعات حاکی از آن است که اولین نشانه‌های دسته‌بندی صورت‌های فلکی مربوط به تمدن‌های باستانی بین‌النهرین، به‌ویژه تمدن بابلی‌ها می‌شود. بابلی‌ها حدود 4000 سال پیش در منطقه‌ای که امروزه عراق شناخته می‌شود، زندگی می‌کردند. آن‌ها نخستین کسانی بودند که ستاره‌ها را مشاهده و الگوهایی را شناسایی و دسته‌بندی کردند و برای تقویم‌نگاری و ناوبری از این الگو‌ها بهره ‌بردند. شناسایی دایرهالبروج و اختصاص 12 صورت فلکی در آن (که به نام زودیاک می‌شناسیم) به ماه‌های سال، ازجمله کشفیات ارزشمند بابلی‌ها در علم نجوم و تقویم‌نگاری بود که به توسعه دانش نجوم در سراسر جهان کمک کرد.

علاوه‌بر بابلی‌ها، مصری‌ها و یونانیان باستان نیز به ستاره‌شناسی و صورت‌های فلکی اهمیت می‌دادند؛ به‌طوری‌که اولین فهرست مستند و رسمی صورت‌های فلکی را ستاره‌شناس یونانی،«بطلمیوس»، ارائه شد. بطلمیوس در کتاب «المجسطی» که در قرن دوم میلادی، براساس کارهای ناوبران، ستاره‌شناسان پیشین و اسناد بابلی‌ها نوشته شده است، 48 صورت فلکی را معرفی کرد که اکثر آن‌ها صورت‌های فلکی نیم‌کره شمالی هستند. او تمام صورت‌های فلکی فهرست خود را براساس موجودات یا حیوانات اساطیر یونان نام‌گذاری کرد و هریک از آن‌ها را به اسطوره‌های خاصی ارتباط داد.

در ادامه، از قرن ۱۵ تا ۱۸ میلادی، بسیاری دیگر از صورت‌های فلکی کشف شدند. این داستان با سفر افسانه‌ای یک ناوگان هلندی به جزیره «Spice» آغاز شد. این ناوگان به مأموریت تجاری می‌رفت. در این سفر، موقعیت ۱۳۵ ستاره اندازه‌گیری شد که تعدادی از آن‌ها قبلاً هرگز فهرست‌بندی یا ترسیم نشده بودند. این اسناد به «پیتر پلانسیوس»، روحانی، ستاره‌شناس و نقشه‌نگار هلندی، کمک کرد ۱۲ صورت فلکی جدید در نیم‌کره جنوبی را شناسایی کند.

پس از اختراع تلسکوپ، اخترشناس فرانسوی، «نیکولاس-لوئی دو لاکای»، تعدادی از صورت‌های فلکی نیم‌کره جنوبی که قبلاً مشاهده یا فهرست‌بندی نشده بودند، نام‌گذاری کرد. او این صورت‌های فلکی را به نام‌های نوآوری‌های فنی نام‌گذاری کرد.

درنهایت، اتحادیه بین‌المللی ستاره‌شناسی (IAU) صورت فلکی را ناحیه‌ای از کره آسمانی تعریف کرد که به‌شکل خاصی از چندین ستاره و اجرام آسمانی عمیق گروه‌بندی شده‌اند. IAU صورت‌های فلکی را به دسته‌های شمالی و جنوبی تقسیم کرده است. براساس اسناد رسمی، ۸۸ صورت فلکی شناخته‌شده وجود دارد. بین سال‌های 1930-1925، با کمک «اوژن ژوزف دلپورت»، اخترشناس بلژیکی، مرز صورت‌های فلکی مدرن و قدیمی براساس خطوط عمودی و افقی مشخص شدند. بیشتر صورت‌های فلکی سنتی نام خودشان را حفظ کردند؛ به‌این‌ترتیب، بسیاری از افسانه‌ها و داستان‌های تمدن‌های باستانی حفظ شد.

انواع صورت‌های فلکی کدام‌اند؟

به‌طورکلی، 3 نوع صورت فلکی در آسمان وجود دارد:

1- صورت‌های فلکی دور قطبی شمالی و جنوبی

2- صورت‌های فلکی زودیاک (منطقهالبروج)

3- صورت‌های فلکی فصلی

صورت‌های فلکی دور قطبی شمالی و جنوبی

مجموعه‌ای از صورت‌های فلکی را که در نیم‌کره‌های شمالی و جنوبی، نزدیکی قطب‌های زمین، قابل‌مشاهده‌اند، تشکیل می‌دهند. این صورت‌های فلکی در تمام سال در آسمان دیده می‌شوند. افراد ساکن نیم‌کره شمالی، بسته به موقعیت مکانی‌شان، همه یا بخشی از صورت‌های دور قطبی شمالی قابل‌رؤیت هستند. همین‌طور برای افراد ساکن در نیمکره جنوبی، همه یا بخشی صورت‌های دور قطبی جنوبی همواره قابل‌مشاهده است. (ساکنان نیم‌کره شمالی صورت‌های فلکی دور قطبی جنوبی را نمی‌بینند و بالعکس.)

شش صورت فلکی دور قطبی که در اغلب مناطق نیمکره شمالی، در تمام سال قابل‌رؤیت‌اند، عبارت‌اند از: دب اکبر، دب اصغر، اژدها (تنین)، قیفاوس، ذات‌الکرسی و زرافه.

در قطب جنوب، ستارگان چند صورت فلکی قابل‌توجه مانند صلیب جنوبی را تشکیل می‌دهند و تعداد زیادی از اجرام بزرگ مانند ابرهای ماژلانی بزرگ و کوچک وجود دارند. صورت‌های فلکی که در نیمکره جنوبی در تمام طول سال قابل‌رؤیت هستند، عبارتند از: صلیب جنوبی، مرغ بهشتی (Apus)، آفتاب‌پرست، دو پرگار، ماهی زرین، آبمار، کوهمیز (Mensa)، مگس جنوبی، گونیا، اکتان‌ها، طاووس، مثلث جنوبی، توکان و ماهی پرنده.

صورت‌های فلکی زودیاک یا منطقهالبروج

زودیاک برگرفته از کلمه‌ای یونانی به‌معنی «دایره حیوانات کوچک» است که شامل کمربندی با پهنای 16 درجه کره سماوی (8 درجه شمالی و 8 درجه جنوبی)، پیرامون دایرهالبروج می‌شود. دایرهالبروج (Ecliptic) مسیر حرکت ظاهری سالانه خورشید نسبت به زمین، روی کره سماوی است. زودیاک در امتداد دایرهالبروج به 12 قسمت (نشانه) مساوی تقسیم می‌شود که در هر قسمت یک صورت فلکی و درمجموع 12 صورت فلکی زودیاک وجود دارد. صورت‌های فلکی زودیاک با حرکت خورشید در طول سال مرتبط هستند.

به‌دلیل چرخش زمین به دور خود ناظر زمینی فکر می‌کند ستارگان براساس برنامه‌ای منظم در آسمان حرکت می‌کنند و درحال چرخش هستند؛ پس ، بسته به اینکه در چه ساعتی از شب و چه ماه و چه فصلی به آسمان نگاه کنید، می‌توانید یک یا دسته‌ای از این صورت‌های فلکی 12گانه را مشاهده کنید. (اگر خورشید وجود نداشت و آسمان شب تمام سال تاریک بود، تمام صُور فلکی زودیاک در یک شبانه‌روز، از روی زمین قابل‌رؤیت بودند.)

12 صورت فلکی زودیاک عبارت‌اند از: بره، گاو، دو پیکر (جوزا، جمینی)، سرطان (خرچنگ)، شیر، سنبله (دوشیزه)، ترازو، عقرب، قوس (کمان)، جدی (بزغاله)، دلو و ماهی (حوت).

در طالع‌بینی و تقویم‌های نجومی، این صورت‌های فلکی به‌ترتیب با ماه‌های سال (فروردین تا اسفند) مرتبط هستند. صورت‌های فلکی حوت (ماهی)، حمل (بره)، ثور (گاو)، جوزا (دوپیکر)، سرطان (خرچنگ) و اسد (شیر) عمدتاً در فهرست صورت‌های فلکی دور قطبی شمالی و صورت‌های فلکی سنبله، ترازو، عقرب، کمان یا قوس،‌ بزغاله و دلو در فهرست صورت‌های فلکی دور قطبی جنوبی نیز قرار دارند.

صورت‌های فلکی فصلی

به آن دسته از صورت‌های فلکی گفته می‌شود که در فصل‌های خاصی از سال در آسمان شب دیده می‌شود. دلیل این موضوع حرکت زمین به دور خورشید است که باعث تغییر زاویه دید ما نسبت به ستارگان و صورت‌های فلکی می‌شود. به‌عبارت دیگر، صورت‌هایی فلکی‌ که در فصلی خاص دیده می‌شوند، در فصول دیگر یا دیده نمی‌شوند یا در موقعیت‌های مختلفی در آسمان قرار می‌گیرند. باتوجه‌به 4 فصل، 4 دسته صورت فلکی فصلیِ شمالی و جنوبی داریم. مانند صورت‌های فلکی زودیاک، صورت‌های فلکی فصلی نیز با صورت‌های فلکی دور قطبی شمالی و جنوبی اشتراک‌هایی دارند.

چند صورت فلکی وجود دارد؟

براساس فهرست اتحادیه بین‌المللی ستاره‌شناسی (IAU)، درمجموع 88 صورت فلکی وجود دارد که شامل صورت‌ها فلکی قدیمی و جدید می‌شود. اواخر دهه 1920، ستاره‌شناس آمریکایی، «هنری نوریس راسل»، فهرستی از 88 صورت فلکی مرسوم تهیه کرد. این فهرست ماه مه 1922 میلادی توسط IAU تأیید شد. براساس این فهرست، 29 صورت فلکی در نیم‌کره شمالی، 45 صورت فلکی در نیم‌کره جنوبی و 14 صورت فلکی در هر دو نیم‌کره قابل‌مشاهده هستند. این فهرست شامل انواع صورت‌های فلکی دور قطبی، زودیاک و فصلی می‌شود.

فهرست کامل صورت‌های فلکی در آسمان

در جدول زیر، فهرست صورت‌های فلکی اتحادیه بین‌المللی ستاره‌شناسی آمده است.

نیم‌کره شمالی

نیم‌کره جنوبی

قابل‌مشاهده در هر دو نیم‌کره

جمع‌بندی

در این مطلب، صورت‌های فلکی را تحلیل و تعریف کردیم و با انواع آن‌ها آشنا شدیم. دانستیم که صورت‌های فلکی گروهی از ستارگان در آسمان هستند که از دید ما روی زمین به‌صورت الگوهای خاصی دیده می‌شوند و به اشکال مختلفی مانند حیوانات، اشیا یا شخصیت‌های اساطیری شباهت دارند. این الگوها از زمان‌ باستان برای جهت‌یابی و تقویم‌سازی استفاده می‌شده‌اند. در ادامه، به تاریخچه موضوع پرداختیم و درنهایت فهرست کامل 88 صورت فلکی را که اتحادیه بین‌المللی نجوم پذیرفته‌ است، آوردیم.

سؤالات متداول

خبرکاو